Маълумки, ҳозирги даврда жамият, табиатдаги глобал экологик катаклизмaлар (фалокатли ҳодисалар) содир бўлаётганлигини шоҳиди бўлмоқда. Масалан, озон қобиғининг сийраклашиб туйнуклар ҳосил бўлиши, атмосфера ҳавосининг глобал даражада исиши оқибатида шимолий ва жанубий қутб тоғларидаги музликларни эриб, Европани кўп мамлакатларида ва Россиянинг баъзи вилоятларида сув тошқинларини содир бўлиб туриши, зилзилалар, тўфонлар, ўрмонларни ёниши, заҳарли моддалар таъсирида атмосфера ҳавоси ва сув ҳавзаларининг ифлосланиши, ичимлик сувини камайиб бораётганлиги, техноген фалокатлар ва ҳоказолар. Бундай ҳодисалар бир неча 100-200 йиллар олдин ҳам бўлган. Бироқ бугунги кунда содир бўлаётган экологик фалокатларнинг асосий сабаби антропоген омиллардир, яъни кишиларнинг табиат қонунларини чуқур билмасликларидир. Экологик тарбиянинг пастлиги атроф-муҳитга нисбатан салбий муносабатларнинг келиб чиқишига сабаб бўлмоқда.
Ўқувчилар саломатлиги, жисмоний баркамолиги, уларни келгусидаги меҳнат фаолиятига тайёрлашда ўзбек халқ ўйинларининг аҳамияти катта. Барча халқларнинг ўз тарихи, маданияти, ижтимоий, иқтисодий тараққиётига хос бўлган, халқ томонидан кашф этилган, йиллар давомида асраб келинган миллий ўйинлари, сайллари, урф-одатлари ва спорт турлари мавжуд бўлиб уларни ўргатиш услубиёти малака ошириш институти тингловчилари томонидан ҳам ўрганиб келинмоқда.
O`zbekistonning mustaqil taraqqiyot yillarida erishgan yutuqlarida asosiy qonunimiz – Konstitutsiyamizda mujassam bo`lgan tamoyillar, qoidalar va me’yorlar har tomonlama mustahkam negizga ega ekanligi, uning hayotiy qudrati yaqqol namoyon bo`ladi.
Ta’lim-tarbiya sohasi har bir davlat taraqqiyotiga ta’sir etuvchi sohalardan biridir. Konstitutsiyamizning 41-moddasida har bir fuqaroning bepul umumiy ta’lim olishi kafolatlangan. Bu vazifani amalga oshirish asnosida mamlakatimizda uzluksiz ta’lim tizimiga asos solinishi ta’lim sohasidagi misli ko`rilmagan yuksalish bo`ldi. Konstitutsiyamizga asosan qabul qilingan “Ta’lim to`g`risida”gi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi hamda uning izchillik bilan amalga oshirilishi bu yuksalishning amaliy ifodasidir.
“Ta’lim to`g`risida”gi qonun talablari asosida Kadrlar tayyorlash milliy dasturini bosqichma –bosqich amalga oshirish jarayonida Respublikamizda ta’lim tizimi tubdan isloh qilindi, bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kab-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy ta’limdan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash, maktabdan tashqari ta’lim tashkil etildi. Kelajak avlodning hozirgi zamon talablariga mos bilim olishi va kasb-hunar egallashi uchun barcha zamonaviy qulaylik va imkoniyatlarga, kompyuter texnikasiga, o’quv – labaratoriya jihozlariga ega bo’lgan maktab, akademik litsey va kasb – hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlari barpo etildi. Davlat ta’lim standartlari va turli dasturlar ishlab chiqildi. Ta’lim tizimida uzviylik asosida ta’lim va tarbiya berilmoqda, bu uzviylikni, masalan, akademik litseylarning oliy oquv yurtlari negizida tashkil etilishida ko’rish mumkin. Bu ishlarning natijasi o’quvchi –yoshlarimizning xalqaro ko’rik- tanlov va olimpiadalarda erishayotgan yutuqlarida namoyon bo’lmoqda. Mustaqillik yillarida Ozbekiston jamoasi tarkibida jami 253 nafar o’quvchi xalqaro fan olimpiadalarida qatnashib, 21 ta oltin, 51 ta kumush, 90 ta bronza medallarni qo’lga kiritdilar. Bular ham quvonarli ham faxrlanishga arziydigan natijalardir.
Биз бугун ўзбек аёли ҳақида гапирганимизда, албатта буюк бобомиз, шеърият мулкининг султони Алишер Навоий куйлаган бетакрор фазилатлар соҳибасини тасаввур қиламиз. Замонавий ўзбек аёли эса юксак маъсулият – оила бекалиги билан биргаликда ўз ақли, билими ва истеъдоди, мехнатсеварлиги ва шижоатини ҳаётнинг ҳал қилувчи соҳаларини тебратишга – давлат ва жамият бошқарувида, таълим-тарбия соҳасида, маданият ва илм-фан тараққиёти йўлида, мураккаб вазифаларни самарали адо этиб келаётган аёлларимиз ҳақида гапириш катта ғурур ва мамнуният бахш этади.
Глобаллашиб бораётган бугунги кунда оилавий муҳит трансформацияси билан боғлиқ масалалар мутахассислар эътиборини тортмоқда. Оилавий муҳит деганда ижтимоий муҳитнинг таркибий қисми, оиладаги эр ва хотин, отаона ва фарзандлар, болалар ўртасидаги муносабатларнинг характери тушунилади. Унга асосан қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:
Хуршид Дўстмуҳаммад сўнгги йиллар ўзбек қиссачилигига ўзига хос тасвир ва услуби билан янгиликлар олиб кирган адибларимиздан. Унинг қиссалари инсон руҳий оламидаги нозик ва ҳаяжонли туйғулар фавқулодда фожеий ҳолатларда тасвирланиши билан характерлидир. Ёзувчи ўзининг қиссалардан тартиб берган сўнгги китобида (“Шарқ”, 2011) сал олдинроқ “Ҳай-й, Гулшод. Гулиш!.. номи билан нашр этилган қиссасини “Чаёнгул ёхуд қуйиқишлоқча қотиллик” номи билан эълон қилди. Унда адабий маконлар-Гулгун ва Гулшод исмли қизлар яшайдиган ҳовли, қишлоқ мактаби, помидор теримига бориладиган даланинг икки йўли (бири узоқ, иккинчиси – тўғри кесиб чиқадиган-яқинроқ) тасвирланади. Худди мана шу яқинроқ йўл асардаги етакчи образлардан бири, қувноқ ва гўзал қиз-Гулшоднинг ўлимига сабаб бўлади. Аммо ёзувчи шу сабабни келтириб чиқарган бошқа бир қатор ҳаётдаги ижтимоий сабабларни излаб топган. Ана шу бахтсиз воқеанинг сабабларини очишда ёзувчи Артур Конан Дойл асаридаги машҳур изқувар Шерлок Хомсга ўхшаб, детектив хулосалар чиқариш йўлидан боради. Хусусан, воқеаларни чуқур таҳлил қилиш давомида воқеанинг асл ва ёрдамчи сабабларини аниқлайди.
Мамлакатимизда мустақилликдан сўнги даврида ёшлар ва улар билан боғлиқ бўлган муҳим муаммолардан бири ёшлар сиёсий маданиятининг демократик тамойиллар асосида шаклланиши билан боғлиқ бўлган масалалар юзасидан талайгина ишлар амалга оширилиши мухим санала бошланди. Дархақиқат, ёшларнинг ижтимоий- сиёсий жараёнларда фаоллигини янада ошириш учун уларга имкониятлар яаратиш борасида ҳам кўпгина амалий ишлар қилинмоқда.
Республикамизда юз бераётган сиёсий, ижтимоий ва иқтисодий ислоҳотларнинг чуқурлашуви ёш авлодга муносабатларни ҳам ўзгартиришни тақозо этмоқда. Чунки ёш авлоднинг шаклланиб, вояга етишидан кутилган мақсад, вазифаларнинг ўзи ҳам, ёшлар мақомининг ижтимоий-ҳуқуқий таърифи ҳам, янги, эркин, адолатли ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти қуришда ёшларнинг ўрни ва иштироки ҳам бугун ўзгачадир.
«Ҳозирги мураккаб ва таҳликали замонда, деб уқдирганди Президентимиз, миллий ўзлигимиз, азалий қадриятларимизга ёт ва бегона бўлган турли хуружлар, ёшларимизнинг онги ва қалбини эгаллашга қаратилган ғаразли интилишлар тобора кучайиб бораётгани барчамизни янада ҳушёр ва огоҳ бўлишга даъват этиши табиийдир». Бундай шароитда миллий истиқлол ғоясининг тарғиб ва ташвиқ қилинишигина ёшларимиз онгини ғайриинсоний ғоялар таҳдидидан сақлаб қола олади. Бунда гап фуқаролар дунёқарашини бошқариш хусусида бораётгани йўқ. “Биз фуқаролар дунёқарашини бошқариш фикридан йироқмиз, балки одамларнинг тафаккурини бойитиш, уни янги маъно ва мазмун билан тўлдириш тарафдоримиз”.
Республикамизда мустақиллик билан бошланган янги давр халқимиз ҳаётининг барча соҳаларида миллий руҳимизга мос ва хос бўлган ислоҳатларни амалга ошириш учун кенг истиқбол йўлларини очди. Эндиликда “Республикани ҳақиқатдан ҳам унинг миллий манфаатларидан келиб чиққан ҳолда, халқнинг азалий турмуш тарзи, анъаналари, урф-одатлари ва куникмаларини, мавжуд беқиёс табиий бойликларини ҳар томонлама ҳисобга олиб юксалтириш амалда мумкин бўлиб қолди.” Президентимизнинг юқорида келтирилган фикрларидан шундай хулоса чиқариш мумкинки, маданий меросимиз, маънавий бойлигимизни ҳар томонлама илмий ўрганиш, уни таҳлил қилиш ва таълим-тарбия соҳасида кенг қўллашга имконият яратиш лозим. Маълумки мана шундай маънавий меросимиз воситаларидан бири халқ оғзаки ижоди намуналаридан, достон ҳисобланади. Зеро, достонлар халқ ҳаётининг бадиий ифодаси бўлиб, тарбиянинг муҳим қирралари, халқимизнинг ижтимоий-фалсафий, бадиий, эстетик қарашларини ўзида акс эттиради. Шунинг билан биргаликда инсон онгига таъсир этиб, унинг ҳиссиётлари, қарашлари ва эътиқодини таркиб топтиришга олиб келади.
Мана шундай достонлардан бири Қодир бахши томонидан айтилган “Жохун мастон”дир. Ушбу достон Гўрўғлининг набираси Нуралихонга бағишланган бўлиб, ўқувчи достонни ўрганиш жараёнида Гўрўғли, Авазбек, Нурали, Гулнор, бек Соқи образлари орқали ўзбек халқига хос бўлган ахлоқий ва маънавий қадриятлар ҳақида маълумотга эга бўлади. “Жорхун мастон” достонида ўзбек халқи учун энг муҳим бўлган ахлоқий ва маънавий қадриятлар турли образ ва сюжетлар орқали панд-насиҳат тарзида баён этилган. Жумладан, отаси Авазбекнинг сафарга чиқаётган ўғли Нуралига берган насиҳати:
Аввало ҳурмат қил ўсган элингда,
Ҳам у супириб тоза қиб юр йўлингди.
Ёмон сўздан доим сақла тилингди,
Тилнинг дўсти -душманлигин бил, болам.
Олдингдан ким келса салом бериб ўт,
Йиқилганга доим ёрдам бериб ўт,
Ширин-шакар тилдан калом бериб ўт,
Каломнинг қиммати, қадрин бил болам.
бу билан у ўғлига ўзи ўсган юртни эъзозлаш, халқини ҳурмат қилиш, ўзидан катта-кичик барчага ёрдам бериш, йиқилган одамни суяш, ҳамма учун бирдек ширин сўз хушфеъл бўлиш лозимлигини ўқтирмоқда.
Достонда баён этилган панд-насиҳатлар бугунги кун ёшлари тарбиясида педагогик жиҳатдан ўз қийматини йўқотмаган. Масалан укаси Нуралихонга опаси Гулнорнинг дўст танлаш ҳақида билдирган фикрини олайлик:
Қариндошдан ширин бўлади тоға,
Ранг-рўйингдан мендай опанг садаға,
Арзимаган гапга хафа бўлмасанг,
Бир сўзни айтайин, эшит, бек оға.
Сипоҳида, оға, дўстлик кўп бўлар,
Пойлаб-пойлаб икки кўзга чўп суғар,
Сипоҳи бўлолмас, бўлмаса заргар,
Чертиб-чертиб дўст бўлсангчи, бек оға.
ёки асирга тушган Нурали ва ўзини излаб келган қирқ йигит ва хон Гўрўғлини кўриб юраги тўлиб йиғлаётган ўғлига, Авазхоннинг панд-насиҳати:
Қулоқ сол сўзима, ёлғиз фарзандим,
Бу ғамликнинг бир шодлиги бўлмайма?
Кўнгил бўшдир, йиғлатмагин қанотим,
Биз йиғласак бунда душман кулмайма,
Минг шукрки, белда қувват бор экан,
Ҳарб қилганда оқар сувлар қор экан.
Биз йиғласак душман кўпдир кулмайма,
Кенг дунёнг ёмонларга тор экан.
Парчада инсонни ҳар қандай вазиятда душманга сир бермаслик, сабр қилиш, душман олдида ор-номусни ҳимоя қилиб бошни баланд кўтариш лозимлиги баён этилган.
Умуман олганда “Жорхун мастон” достони кенг тарбиявий имкониятга эга бўлиб, унда баён этилган панд-насиҳатлар ёш авлодни ҳар томонлама маънавий баркамол шахс бўлиб етишишида муҳим манба бўлиб хизмат қилади.
Адабиётлар:
1. Каримов И. Ўзбекистоннингўз истиқлол ва тараққиёт йўли.
Т.: Ўзбекистон. 1992й. 8-бет.
2. Нурали. Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти.
1989 й. -48, -55, -108 бетлар.
/>
Каримов И. Ўзбекистоннингўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Т.: Ўзбекистон. 1992. 8-бет.
“Бугун Ўзбекистондаги ҳар бир виждонли инсоннинг муқаддас бурчи Мустақиллигимизни мустахкамлаш ва уни ҳимоя қилишдир”
Ислом Каримов.
Мустақиллик улуғ тушунча. Шундай экан уни эъзозлаш, қадрламоқ, ҳимоя қилиш ҳар бир фуқаронинг бурчидир.Инсоният яралибдики, у ўзлигини англашга ўз қадру қимматини тиклашга интилиб, мавжудод сифатида олий қадрият эканлигини тушунишга қизиқиб келади. Бироқ, баъзан шундай ижтимоий вазият юзага келадики, бу инсоннинг ўзи ҳақида ўйлашига, хаётнинг борлигича идрок қилишга, “муқаддас инсон” тушунчаси беъжизга эмаслигига, “ҳаёт гултожи” сифатида эканлиги, асрий қадриятлар тафтини хис этиб яшашга мажбур бўлади.
Terrorizm lotincha terror – qo‘rqinch, dahshat degan ma’noni bildiradi (O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 jildlik. IV tom. –Toshkent: “O‘zbekiston milliy enseklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti. 76-bet). Terror bilan amalga oshiriladigan siyosat va taktika siyosiy raqiblarni, muxoliflarni yo‘q qilish yoki qo‘rqitish, aholi o‘rtasida vahima va tartibsizliklar keltirib chiqarish maqsadidagi zo‘ravonlik harakatlari (ta’qib qilish, buzish, garovga olish, qotillik, portlatish va boshqa) bilan shug‘ullanadi.
G‘oya e’tiqodga aylandi. Insonning qon-qoniga, vujudiga, ruhiyatiga singdi. Insonni butun, tebranmasdan yashashi uchun botiniy kuch-qudrat yetildi. Endi u yengilmaydi. Chunki, e’tiqodli odamni yengib, o‘z yo‘lidan qaytarib bo‘lmaydi.
